Nhà báo Xuân Thủy - Người để lại di sản báo chí to lớn cho hậu thế

Tư thế và nụ cười Xuân Thủy. (Ảnh tư liệu)

Xuân Thủy - ngọn bút tiên phong và xuất sắc của báo chí cách mạng Việt Nam

90 năm trước, người thanh niên Xuân Thủy đã khởi đầu chặng đường hoạt động cách mạng của mình bằng nghề báo: cộng tác viên một số tờ báo nổi tiếng ở Hà Nội như Trung Bắc Tân văn, Hà thành Ngọ báo... Từ Hà Nội lên Phúc Yên, ông vừa làm tuyên truyền giác ngộ cách mạng và tập hợp thanh niên, vừa thu thập tin tức viết bài. Từng bước, báo chí trong tay ông như thanh gươm được mài sắc trên hành trình làm cách mạng.

Năm 1941, bị Pháp cầm tù, ông vẫn tạc được một dấu son của báo chí trong tù với tờ báo mang tên Suối Reo. “Việc xuất bản và lưu hành tờ Suối Reo trong một thời gian dài chứng tỏ trình độ tổ chức và hoạt động của những người cộng sản trong tù rất vững vàng, dày dặn kinh nghiệm. Suối Reo là một di sản đặc biệt quý giá của báo chí cách mạng Việt Nam”. Viện Mác-Lênin đã đánh giá rất cao tờ báo này trong cuốn Ngục Sơn La như vậy.

Từ năm 1944, ông làm chủ nhiệm, chủ bút Báo Cứu Quốc của Việt Minh, vừa lãnh đạo báo, vừa là cây bút chính với nhiều bút danh như Chu Lang, Tất Thắng, Ngô Tất Thắng... Điều quan trọng cần phải khẳng định ở đây là trong những thời điểm then chốt của cách mạng, báo Cứu Quốc đã tỏ rõ tính dự báo chính xác, tính chiến đấu cao với sức hô gọi, lôi cuốn quần chúng mạnh mẽ. Dưới sự lãnh đạo của nhà báo Xuân Thủy, Cứu Quốc trở thành một tờ báo lớn nhất, có ảnh hưởng nhất trong cả nước lúc bấy giờ. Uy tín, ảnh hưởng của báo Cứu Quốc gắn liền với tài năng viết báo, tổ chức làm báo và tập hợp người tài của Xuân Thủy. Nhiều tên tuổi của báo Cứu Quốc đã đi vào lịch sử báo chí cách mạng như Nguyễn Ngọc Kha, Như Phong, Tô Hoài, Nguyễn Thành Lê cùng một đội ngũ cộng tác viên cự phách bao gồm Ngô Tất Tố, Nguyễn Tuân, Tú Mỡ, Nguyễn Huy Tưởng, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Trần Văn Cẩn, Thép Mới...

Nhà báo Hồng Hà, nguyên phóng viên Báo Cứu Quốc kể rằng: “Phóng viên Báo Cứu Quốc chạy từ sáng đến tối... Anh Xuân Thủy luôn nhắc chúng tôi ở Hà Nội có hàng chục tờ báo chống cộng; báo Việt Minh phải viết đúng nhất, hay nhất, nhanh nhất, có sức chiến đấu và thuyết phục nhất. Mỗi cây bút phải là một chiến sĩ kiên cường bảo vệ cách mạng, là người hướng dẫn tin cậy sự suy nghĩ và hành động của nhân dân”.

Tổng Biên tập Báo Nhân Dân, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam Lê Quốc Minh phát biểu tại Tọa đàm khoa học và trưng bày chuyên đề: Nhà báo Xuân Thủy (1912-1985) sáng 14/6. (Ảnh: TTXVN)

Tháng 7/1950 khi nhà báo Pháp Lê-ô Phi-gơ - Tổng Biên tập Báo L’Avant Garde, Ủy viên dự khuyết Trung ương Đảng Cộng sản Pháp, thăm Báo Cứu Quốc, đã bày tỏ sự ngỡ ngàng, thán phục: “Báo của các bạn ra được khuôn khổ và hình thức không khác gì báo thời bình. Thật là một sự phi thường. Trong thời kỳ kháng Đức, báo kháng chiến Pháp chỉ ra khổ nhỏ bằng tờ đánh máy và chỉ in bằng rô-nê-ô, kỳ hạn cũng thất thường”.

Lịch sử vẻ vang của Báo Cứu Quốc với vai trò là ngọn cờ trên mặt trận tư tưởng, ngọn cờ tập hợp quần chúng, có đóng góp cực kỳ to lớn vào thành công của Cách mạng Tháng Tám, vào sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc, gắn liền với tài năng xuất chúng của Chủ nhiệm Xuân Thủy.

Ông cũng chính là người chủ trì hợp nhất Báo Cứu Quốc và Báo Giải Phóng, đặt tên báo là “Đại Đoàn Kết” để khắc sâu lời dạy của Bác Hồ “Đoàn kết, đại đoàn kết; Thành công, đại thành công”.

Xuân Thủy - người dày công xây dựng tổ chức, đội ngũ báo chí cách mạng.

Tối 19/8/1945, Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời Bắc Bộ họp tại Phủ Khâm sai Bắc Bộ. Xuân Thủy, bấy giờ phụ trách thông tin, tuyên truyền và báo chí của Ủy ban, đã đề nghị Thành lập Nha Thông tin Bắc Bộ và Đài Phát thanh Quốc gia ngay - một việc cấp bách, có ý nghĩa chiến lược kiến tạo tương lai.

Ngày 27/12/1945, gần 100 nhà báo ở Hà Nội họp tại trụ sở Hội Văn hóa Cứu Quốc lập ra Đoàn Báo chí Việt Nam. Nhà báo Nguyễn Tường Phượng, Chủ nhiệm Tạp chí Tri Tân được bầu làm Chủ tịch. Chủ nhiệm Xuân Thủy đã trực tiếp mời ông Nguyễn Tường Phượng đến trụ sở Báo Cứu Quốc và đặt vấn đề chính thức: “Nay đã đến lúc các nhà báo chúng ta cần tập hợp lại vào một tổ chức, không phân biệt báo đoàn thể hay báo tư nhân... Tôi đã xin ý kiến Chủ tịch Hồ Chí Minh. Cụ rất hoan nghênh và nói: “Người làm báo cũng là chiến sĩ. Người cầm bút, người cầm súng, cầm gươm cùng đoàn kết trong một Mặt trận để cùng toàn dân cứu quốc và kiến quốc ”...

Giai đoạn đầu cuộc kháng chiến 9 năm, để kịp thời phục vụ sự nghiệp cứu quốc, Đoàn Báo chí Kháng chiến lâm thời được thành lập do ông Đặng Thai Mai làm Chủ tịch. Đến 1948, nhà báo Xuân Thủy trở thành Chủ tịch của tổ chức tiền thân của Hội Nhà báo Việt Nam ngày nay.

Ngày 21/4/1950, ông đứng ra triệu tập đại diện các cơ quan báo chí Trung ương đóng ở chiến khu Việt Bắc thay mặt báo giới cả nước tổ chức Đại hội thành lập “Hội Những người viết báo Việt Nam”. Đại hội họp tại hội trường báo Cứu Quốc và bầu chủ nhiệm báo Cứu Quốc Xuân Thủy làm Hội trưởng. Nhà báo Xuân Thủy chính thức giữ chức Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam từ đó đến năm 1962.

Khi nước nhà thống nhất, ngày 7/7/1976, với cương vị Bí thư Trung ương Đảng, Xuân Thủy đã chủ trì hợp nhất Hội Nhà báo Việt Nam và Hội Nhà báo Yêu nước và Dân chủ Miền Nam Việt Nam thành một tổ chức báo chí duy nhất, hoạt động trên phạm vi cả nước, lấy tên chính thức là Hội Nhà báo Việt Nam như hiện nay.

Các đại biểu dự Tọa đàm. (Ảnh: TTXVN)

Xuân Thủy - nhà báo có tầm ảnh hưởng quốc tế và vũ khí báo chí trong đấu tranh ngoại giao

Tháng 7/1950, Đại hội của Tổ chức quốc tế các nhà báo (OIJ) họp ở Helsinki công nhận Hội Những người viết báo Việt Nam là thành viên chính thức của OIJ. Nhà báo Xuân Thủy là nhà báo Việt Nam đầu tiên tham gia Đoàn Chủ tịch OIJ, được bầu làm Phó Chủ tịch Tổ chức quốc tế các nhà báo năm 1957 và là nhà báo đầu tiên của Việt Nam được tặng thưởng phần thưởng cao quý của tổ chức này.

Từ tháng 5/1968, Xuân Thủy giữ vai trò Trưởng Đoàn đàm phán của Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tại Hội nghị Paris. Theo nhà báo Nguyễn Thành Lê, Cố vấn kiêm Người phát ngôn của Đoàn đàm phán hội nghị Paris về Việt Nam thì Mặt trận Ngoại giao với cuộc đàm phán Paris về Việt Nam lúc đó đã kết hợp nhiều hình thức đấu tranh phong phú, trong đó có hình thức đấu tranh trong các cuộc họp báo và trả lời phỏng vấn các nhà báo.

Xuân Thủy rất thành công khi phát huy hiệu quả cả ba hình thức: từ đấu tranh ở các phiên họp công khai; đấu tranh trong các cuộc họp báo và trả lời phỏng vấn các nhà báo và đấu tranh vận động, tranh thủ sự ủng hộ của nhân dân thế giới. Ông đã điều động những nhà báo thạo về ngoại ngữ, giỏi về nghiệp vụ làm nòng cốt như Nguyễn Minh Vĩ, Nguyễn Thành Lê, Lý Văn Sáu, Hồng Hà, Hà Đăng, Nguyễn Hữu Chỉnh, Hoàng Phong, Lê Bình, Xuân Oanh, và nhiều nhà báo tài năng khác.

Tại 248 phiên họp công khai của Hội nghị Paris, nhà ngoại giao, nhà báo Xuân Thủy với lý lẽ đanh thép, kết hợp thái độ vừa cứng rắn, vừa mềm dẻo đã luôn giành thế chủ động và thuyết phục được các nhà quan sát.

Bên lề hội nghị, chúng ta có gần 500 cuộc họp báo lớn nhỏ, thường xuyên và không thường xuyên và hàng trăm cuộc trả lời phỏng vấn. Xuân Thủy không chỉ chủ trì các cuộc họp báo lớn và họp báo thứ năm hằng tuần sau phiên họp công khai tại Trung tâm Hội nghị Quốc tế Paris mà còn trực tiếp trả lời phỏng vấn của nhiều nhà báo, các hãng thông tấn phương Tây và các nước xã hội chủ nghĩa. Vốn là một nhà báo dày dạn kinh nghiệm, với nụ cười thường trực và thái độ lịch lãm, Xuân Thủy đã có những câu trả lời chân thành, khôn khéo, sâu sắc và dí dỏm dễ hiểu, thuyết phục được giới báo chí quốc tế, từ đó đã góp phần nhất định tạo ra “Mặt trận đoàn kết nhân dân thế giới” rộng lớn chưa từng có, một phong trào phản chiến rầm rộ ngay trong lòng nước Mỹ, góp phần quan trọng đưa đến thành công của hội nghị Paris về Việt Nam và đại thắng Mùa xuân 1975.

Xuân Thủy với cơ sở đào tạo báo chí đầu tiên và duy nhất trong kháng chiến

Hôm nay, hội nghị của chúng ta được tổ chức ở Học viện Báo chí Tuyên truyền nằm ngay trên con đường mang tên Xuân Thủy và địa điểm này rất gần với làng Phương Canh, quê hương ông, thuộc phủ Hoài Đức xưa.

Năm 1949, giữa muôn vàn khó khăn, thiếu thốn, với tư cách là Ủy viên Thường trực Ban Thường vụ Tổng bộ Việt Minh và là Chủ tịch Đoàn Báo chí kháng chiến, Xuân Thủy đã tổ chức thành công Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng.

Ông là người đề nghị mời nhà báo Đỗ Đức Dục làm Giám đốc trường. Lớp học đầu tiên khai giảng ngày 4/4/1949, bế giảng ngày 6/7/1949. Tuy chỉ đào tạo được một lớp duy nhất, nhưng Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc đã đào tạo được nhiều nhà báo, văn nghệ sĩ và nhà hoạt động xã hội nổi tiếng như Trần Kiên, Hải Như, Hữu Mai, Vương Như Chiêm, Từ Bích Hoàng, Trần Vũ, Phương Lâm, Lý Thị Trung, Phạm Thị Mai Cương... và để lại những kinh nghiệm quý báu cho hoạt động đào tạo báo chí sau này.

Năm 2019, nhân dịp kỷ niệm 70 năm thành lập, địa điểm Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng tại xã Tân Thái, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên đã được cấp Bằng Di tích lịch sử Quốc gia và đặt bia tưởng niệm.

Suốt cuộc đời mình, nhà báo Xuân Thủy đã giữ nhiều trọng trách trong Đảng, Quốc hội, Chính phủ, Mặt trận... và luôn có những cống hiến xuất sắc trong các công tác ngoại giao, báo chí, trong phong trào bảo vệ hòa bình, đoàn kết, hữu nghị quốc tế... Ông đã được Đảng và Nhà nước ta tặng thưởng Huân chương Sao Vàng và nhiều phần thưởng cao quý khác.

Có thể nói, báo chí là lĩnh vực được nhà báo Xuân Thủy dành trọn sự say mê và gắn bó nhất, cho đến phút giây cuối cùng. Chiều 18/6/1985, ngay trước những trang bản thảo “Những chặng đường báo Cứu Quốc” dở dang trên bàn viết tại nhà riêng, Xuân Thủy đã lặng lẽ bước sang cõi khác trong cơn mưa tầm tã. Biệt thự 36 Lý Thường Kiệt với khuôn viên hơn 2.000m² giữa trung tâm Thủ đô Hà Nội, nơi lưu dấu bước chân ông những ngày cuối đời, đã được gia đình ông nhường lại cho Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, để có một cơ ngơi Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam hôm nay.

Xin được mãi mãi tri ân ông với những đóng góp xuất sắc cho hậu thế - người đã để lại cho chúng ta những di sản báo chí to lớn!

Thay mặt lãnh đạo Hội Nhà báo Việt Nam nhiệm kỳ XI, tôi xin trân trọng bày tỏ những tình cảm sâu sắc của những người làm báo và hội viên cả nước đối với Chủ tịch Hội đầu tiên của chúng ta, người đặt nền móng, gây dựng và phát triển ngôi nhà chung đoàn kết và chuyên nghiệp ngay từ giữa thế kỷ trước cho các thế hệ làm báo hôm nay!

LÊ QUỐC MINH

Ủy viên Trung ương Đảng, Tổng Biên tập Báo Nhân Dân,
Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam